TAŞ PLAK KAYITLARINDAKİ KANTO ÖRNEKLERİNİN MÜZİKAL ANALİZİ YÜKSEK LİSANS TEZİ | Özge ŞEN

PG 29

 Berna Özbilen yayınlanmamış yüksek lisans tezinde kantoyu şu şekilde tanımlamıştır: (Özbilen, 2006: 6) kanto, özellikle bir kadın tarafından söylenen, dans ve şarkının aynı anda orkestra eşliği ile icra edildiği, genellikle hareketli, akılda kalıcı melodilere sahip, konuları açısından yaşadığı dönemin güncelliğini yansıtan şarkılardır. Kanto türünün benimsenmesini sağlayan kimlik kadın kimliğidir. Gerek dans, gerekse şarkı sözlerinin anlamları kantonun kadınlara özgü bir icra biçimi olduğunu desteklemektedir. Ruhi Ayangil, kantoyu batı tarzı tiyatro ile tuluat tiyatrosunun rekabet ortamında doğmuş, toplumun asrileşme özlemiyle değer ölçülerinin değişmeye başladığı bir dönemde toplumdaki cinsel kültürün değişmesine katkıda bulunmuş alt kültür musıkisi örnekleri olarak tanımlamaktadır (Ayangil, 1994: 420). Murat Belge kantoyu tarif ederken şu ifadeleri kullanmıştır: (Belge, 2009: 419, 420) Kanto, toplumda bir değişimin ürünü ve aynı zamanda ürünü olduğu değişim hakkında bir commentaire dir. Sırf bir şarkı olarak baktığımızda, ezgisi, temposu, sazları ve söyleniş biçimiyle, o zamana kadar bilinen bütün şarkılardan farklıdır. Ama kanto yalnız bir şarkı değildir; aynı zamanda, kendisini izleyecek olan oyunun bazı teatral özelliklerini de içerir. Kantoyu söyleyen, jest ve mimikleriyle güfteyi pekiştirir. Ayrıca, sözlerin arasındaki müzikli bölümlerde küçük bir dans icra eder, düetin ortaya çıkmasıyla bu teatral özellik iyice ön plana çıkar. Kantonun nasıl ortaya çıktığını ve ortaya çıkış dönemindeki özelliklerini içeren tanımlamaların dışında nasıl değişime uğradığına dair Cemal Ünlü nün yaptığı açıklamalar şu şekildedir:(ünlü, 1998: 8) 1903 ten sonra Pepron, Karakaş, Haim, Şamram, Peruz gibi sanatçıların yanısıra pek çok hafız da plaklara kanto okudu.

PG 33

Taş Plak Kayıtlarında Kanto 78 devirli gramofon plakları Türkiye de, başka bir dilde karşılığı olmayan taş plak sözcüğü ile ifade edilmektedir. Tanzimat tan sonra yaygınlaşan ve rağbet gören Batı müziğine karşı Türk müziği, kısa süreli şarkı formuyla direniş göstermiştir. Kantolar da şarkılar gibi kısadır yılında İstanbul a gramofon plak kayıtları yapmak için gelen yabancı teknisyenlerin yaklaşık 3 dakikalık kayıt süresine sahip aygıtlarına kantolar da malzeme olmuştur. Sarayla bağlantısı olmayan piyasacı sanatçıların pek çoğu gayrimüslim olduğu için dini veya toplumsal baskı altında değillerdir. Bu kişiler ses kayıdına sıcak bakmaktadır. Bu sayede bir çok çalgı ve ses kaydı yapılmıştır. Ancak teknisyenler kaydetmek için kadın sesi bulmakta zorlanmaktadırlar. Müslüman Türk hanımları bu konuda çekimser davranmaktadırlar yılından sonra plak şirketleri azınlık ve çingene asıllı kadın okuyucuları keşfetmiş, bu sayede bir takım kantolar da gramofon plaklarına doldurularak tarihe geçmiştir. Cemal Ünlü nün Git Zaman Gel Zaman kitabındaki ifadeleri bu konunun ayrıntılarını göstermektedir: (Ünlü, 2004: 150, 151) 1906 kayıtlarının en önemli özelliği, hanım okuyucuların sayısındaki artıştır. Bu kayıtların dikkat çekici diğer yanı ise kanto ve kanto okuyucularıdır. Repertuardaki erkek sanatçı bolluğu büyük olasılıkla firma yöneticilerini çözüm bulmaya yöneltti. Kadın seslerindeki açığı kapatmanın akıllı bir yolu dönemin iki büyük kantocusunu kayıt hunisinin önüne getirmekten geçiyordu. Bu iki ünlü kantocu Peruz ve Şamram Hanımlardır O yıldan sonra plaklara kanto okumak moda olup yaygınlaşacak, hemen her sanatçı birkaç kanto plağı yapacaktır ama Şamram ve Peruz un kantoları Direklerarası havasını olduğu gibi yansıtan, edası, raksa uygunluğu, eşlik orkestrası ve besteleriyle özgün icralar olarak farklılaşacaktır.

PG 83-85

3.2.6 Lari Liralar DCD de bulunan Lari Liralar kantosunun makamı rast, karar sesi batı müziğine göre sol diyez perdesidir. Türk müziğine göre bu kanto kız neyi-mansur mabeyni akordundadır. Kayıt tarihi 1906 dır. Nim sofyan ve semai usülleri kullanılan bu kantonun metronomu 4 lük birimde 150 ile başlamakta eserin son kısmında 168. ölçüden itibaren bulunan saz payında 240 a çıkmaktadır. Nim sofyan ve semai usüllerinin kullanıldığı ölçüler çizelge 3.5 te gösterilmektedir. Çizelge 3. 5: Lari Liralar Kantosu usül değişimleri. Nim Sofyan Semai Ölçü aralığı Güfte içeriği bakımından kadın erkek arasındaki çatışma ve finalde uzlaşmayı içeren bu kantoda erkeği Şamram Hanım, kadını Peruz Hanım seslendirmektedir (Ünlü 1998: 16). Şamram Hanım ın, Peruz Hanım ın ve ikisinin birlikte seslendirdikleri bölümler çizelge 3.6 da gösterilmektedir. Çizelge 3. 6: Lari Liralar Kantosu seslendirim çizelgesi. Şamram Peruz Birlikte Ölçü aralığı

Keman ve cümbüş ile çalınan kantonun güftesi şu şekildedir: (Erkek) Matmazel inad itme ipek gibi delikanlıyım ben Pek çok kızlar ve madamlar beni görünce bayılıyorlar (Kadın) Bakın bakın bakın bakın şu ham armuda Gezme gelme demedim mi sen arkam sıra Canım alın kırın boynum varmam maskara koş gel yanıma (Erkek) Bakın bakın ben de harab oldum Yana yana bak ben kül oldum Azıcık sevdim seni şu yanmış göynüme (Kadın) Fıçıya benzersin sen aşık zırzırısın sen Bak biraz suratına durma burda doğru atına Fıçıya benzersin sen aşık zırzırısın sen Bak biraz suratına haydi doğru atına (Erkek) Ama zor bulursun bu kelepiri fenerle ararsın sen beni Evde kalır pişman olursun bulamazsın benim gibi şişmam kocayı (Kadın) Maymun (Erkek) Ha ha ha ha ha ha ha ha ha (Kadın) Zevzek (Erkek) Ha ha ha ha ha ha ha ha (Kadın) Karga (Erkek) Ha ha ha ha ha ha ha ha ha (Kadın) Armut 82

(Erkek) Ha ha ha ha ha ha ha ha İnad itme mutlaka seni alacağım ben Sana fistan hem de şapu yapacağım ben (Kadın) Nerden çıktın sen karşıma (2) (Erkek) Vay iki gözüm matmazemazel kıyma bana sen? divaneyim ben Haydi söyle dolaşıver mantar 24 yemem ben Sarnıç gibi ötüyorsun? ben Parmağına elmas yüzük takacağım ben Kulağına zümrüt küpe alacağım ben (Kadın) Haydi ordan bol kıtırcı 25 kıtipyozsun 26 sen Ceplerinde beş para yok pek tırılsın sen (Erkek) Buna derler lari lira lari liralar Buna derler tıkı tıkı tıkı tıkı lari liralar (Kadın) Hoşça moşça yuvarlakça saracağım ben Hoşça moşça yuvarlakça varacağım ben (Birlikte) Buna derler lari lira lari liralar Bun derler tıkı tıkı tıkı tıkı lari liralar DCD de bulunan bu kantonun tarafıma ait transkripsiyonu şekil 3.13 te gösterilmektedir. 24 Argo Uydurma söz, yalan. ( ). 25 Argo Çok yalan söyleyen kimse. ( ). 26 Argo Değersiz, bayağı, kötü. ( ). 83

PG 103-105

 3.2.8 Yeni Çoban Kantosu DCD de bulunan bu kantonun makamı nihavend, karar sesi batı müziğine göre re diyez perdesidir. Türk müziğine göre bu kanto davut-bolahenk mabeyni akordundadır. Bu kantoda nim sofyan ve aksak semai usülleri değişmeli olarak kullanılmıştır. Çobanın (Peruz) söylediği ilk bölümde 8 lik birimde 320 metronomda aksak semai usülü ile başlanılıp, kadının (Şamram) söylediği 23. ölçüde 4 lük birimde 100 metronoma sahip nim sofyan usülüne geçilmiştir. Çobanın (Peruz) söylediği 55. ölçüde tekrar 8 lik birimde 320 metronomda aksak semai usülüne geçilmiş, kadının (Şamram) söylediği 59. ölçüde 4 lük birimde 100 metronoma sahip nim sofyan usülüne geçilmiştir. 93. ölçüde çoban ve kadının birlikte söyledikleri bölümde nim sofyan usülü devam etmiş, metronom 4 lük birimde 85 e düşmüştür ölçüde saz kısmında metronom değişikliği olmuş, nim sofyan usülünde devam eden saz payı 4 lük birimde 130 metronomla çalınmıştır. Bu usül geçkilerinin yapıldığı ölçü aralıkları çizelge 3.8 de gösterilmektedir. Çizelge 3. 8: Yeni Çoban Kantosu usül değişimleri. Nim Sofyan Aksak Semai Ölçü aralığı Bu kantoda çobanı Peruz Hanım, kadını Şamram Hanım seslendirmektedir (Ünlü, 1998: 17). Bu seslendirmelerin bulunduğu ölçüler çizelge 3.9 da gösterilmektedir. Çizelge 3. 9: Yeni Çoban Kantosu seslendirim çizelgesi. Çoban Kadın (Şamram) Birlikte Ölçü aralığı

Ud ve keman ile çalınan bu kantonun güfte ve bestesinin kime ait olduğu bilinmemektedir. Bir çobanla sevgilisinin karşılıklı diyaloğunu içeren kantonun güftesi şu şekildedir: (Çoban) Bak senin için dağlara düştüm (2) Kuzu gibi sevda çekip dağlara düştüm ben çoban oldum Feda edip nezaketi dağlara düştüm ben çoban oldum (Kadın) Ne kadar parlak hem de yuvarlak (2) Cana yakın hele bakın aman aman bu nasıl çoban (2) (Çoban) Yadın 29 ile yanar hicrin 30 ile ağlar Ben aşık-ı biçareyim 31 uğruna ölürüm (Kadın) Şuracığım çırpınıyor nedir bu ah seni sevince öldüm (Çoban) Kalbindeki hırsız benim yüreğim ah aşk dedikleri haberdir Gel aman beyim gel dayanamam ben Hasretin kaldım canımı yaktın yanıyorum ben (Kadın) Bilmem nedeyim emret öleyim Gel istersen koyunlarımı vereyim (Çoban) Yadın ile yanar hicrin ile ağlar 29 Anma, hatıra getirme. (Özön, 1965: 789) 30 Sevilen bir şeyden ayrılık. (Özön, 1965: 285) 31 Çaresiz aşık. 102

Ben aşık-ı biçareyim uğruna ölürüm (Kadın) Bilmem nedeyim emret öleyim Gel istersen koyunlarımı vereyim (Çoban) Kuzularım gibi me me me me me me meleme (Kadın) Me me me me me me me me me me me me meleme (Çoban) Elmas diden 32 ahu 33 dudak meliyor haylidir (Birlikte) Me me me me me me me me me me me me meleme DCD de bulunan bu kantonun tarafıma ait transkripsiyonu şekil 3.17 de gösterilmektedir. 32 Göz. (Özön, 1965: 150) 33 1) Ceylan. 2) Güzel genç kız. 3) Güzel göz. (Özön, 1965: 15) 103

PG 140

Falcı Çingene (Düet) KCD de bulunan bu kantonun makamı hicaz, karar sesi batı müziğine göre re diyez perdesidir. Türk müziğine göre bu kanto bolahenk-süpürde mabeyni akordundadır. Bu kanto aksak usüldedir. 34. ölçü ile 43. ölçü arası 240 metronomda, eserin geri kalan bölümleri ise 300 metronomdadır. KCD kartonetindeki bilgilerde güfte ve bestesinin Şamram ve Peruz Hanımlara ait olabileceği veya anonim olabileceği ifade edilmiştir ancak kesin bir bilgi yoktur. KCD kartonetinde Zonophone firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi olarak gösterilmektedir (Ünlü, 1998: 21). Bu kantoyu Şamram Hanım ve Peruz Hanım ın birlikte seslendirdiğine dair KCD kartonetinde şu ifadeler yer almaktadır: Düete ilk başlayan Peruz Hanım dır. Ardından daha tiz sesiyle katılan Şamram Hanım, Peruz un okuduğu dörtlüğü tekrarlar. Daha sonra sesi biraz falsolu olmakla beraber, Peruz kısacık bir mani okur. Şamram müşteri bulmaya yönelik çingene taklidi konuşmasıyla devam eder. Kanto, pek bilinen atışmasıyla eğlenceli bir doruğa ulaşır (Ünlü, 1998: 22). Şamram ve Peruz un okuduğu bölümler, konuşmalar, taklit ve mani kısmı çizelge 3.18 de gösterilmektedir. Çizelge 3. 18: Falcı Çingene (Düet) Kantosu seslendirim çizelgesi. Ölçü aralığı Peruz Hanım Şamram Hanım Peruz Hanım (mani) Şamram Hanım (çingene takldi) Peruz Hanım (konuşma) Şamram Hanım (konuşma) Birlikte Cümbüş, kaval ve kemanla çalınan bu kantonun güftesinin büyük kısmı anlaşılmamaktadır. Bu sebeple güfte ayrı olarak yazılmayacak nota içinde gösterilecektir. 238

PG 259 

Çizelge 4. 2: Analizi yapılan eserlerin listesi. İsim Beste Güfte İcracı Makam Usül Karar Sesi Akord Ölsün mü dersin Şamram? Şamram? Şamram Hanım Rast Nim Sofyan Re Diyez Davut-Bolahenk Mabeyni Ben kalender meşrebim Anonim Anonim Agopos Efendi Rast Aksak Fa Diyez Mansur-Şah Mabeyni Leblebici kantosu Anonim Anonim Hafız Aşir Efendi Hicaz Nim Sofyan/Yürük Semai Re Diyez Bolahenk-Süpürde Mabeyni Leblebici kantosu Anonim Anonim Bursalı Hamid Bey Hicaz Nim Sofyan Re Diyez Bolahenk-Süpürde Mabeyni Mavi kordela Anonim Anonim Matmazel Rosa Saba Düyek Fa Diyez Davut Lari liralar Anonim Anonim Peruz Hanım/Şamram Hanım Rast Nim Sofyan/Semai Sol Diyez Kız Neyi-Mansur Mabeyni Otuzaltı modeli Kadri Şençalar Kadri Şençalar? Bayan Şükran/Kadri Şençalar Nihavend Nim Sofyan Re Bolahenk Yeni çoban kantosu Anonim Anonim Peruz Hanım/Şamram Hanım Nihavend Nim Sofyan/Aksak Semai Re Diyez Davut-Bolahenk Mabeyni Kavrulmuş badem şekeri Anonim Anonim Hafız Aşir Efendi Segah Sofyan/Aksak/Aksak Semai Do Diyez Kız Neyi Koşa koşa yana yana Anonim Anonim Zarife Hanım Segah Çifte Sofyan/Sofyan Re Yıldız Horoz kanto Anonim Anonim Hanende İbrahim Efendi Rast Nim Sofyan/Aksak La Kız Neyi Horoz kanto(bu senenin hanımları) Anonim Anonim Makbule Enver Hanım Rast Evfer Do Süpürde Ceviz içi badem Anonim Anonim Hanende İbrahim Efendi Rast Aksak La Kız Neyi Bar çiçeği Kaptanzade Ali Rıza Bey Kaptanzade Ali Rıza Bey Makbule Enver Hanım Şedaraban Sofyan Mi Kız Neyi Bereli kız Mildan Niyazi Bey Mildan Niyazi Bey? Mahmure Handan Hanım Bayati Sofyan Do Diyez-Re Süpürde' den biraz düşük Bakıyor kadın Hayri Yenigün Hayri Yenigün? Fikriye Hanım Rast Raks Aksağı Re Bolahenk Karşıyakalı Udi Cemal Efendi Udi Cemal Efendi? Behice Osman Hanım Rast Düyek Do Diyez Bolahenk-Süpürde Mabeyni Bir balo gecesi Kadri Şençalar Kadri Şençalar? Bayan Şükran Nihavend Nim Sofyan Re Bolahenk Dilenci kantosu Mildan Niyazi Bey Mildan Niyazi Bey? Behice Hanım/Ata Bey Hicaz Nim Sofyan Re Diyez Bolahenk-Süpürde Mabeyni Kanamam aldanamam Dramalı Hasan Dramalı Hasan Küçük Nezihe Hanım Nihavend Nim Sofyan Re Bolahenk Dilerim sen dahi bir zalime meftun olasın Anonim Anonim Zarife Hanım Rast Düyek Sol Mansur Bayan bana bak Dramalı Hasan Dramalı Hasan? Bayan Neriman/Beşiktaşlı Kemal Nihavend Nim Sofyan Re Bolahenk Kara kız Dramalı Hasan Dramalı Hasan? Bayan Neriman Nihavend Sofyan Re-Re Diyez Bolahenk' ten biraz yüksek Gitti yarim gitti elden (dondurmacı) Anonim Anonim Necmiye Hanım Rast Aksak Do Süpürde Sarhoşum ama hiç rakı içmedim Anonim Anonim Makbule Enver Hanım Rast Nim Sofyan Do Süpürde Bana yan gözle baktı Refik Fersan Refik Fersan? Mahmure Şenses Rast Nim Sofyan Do-Do Diyez Süpürde' den biraz yüksek Tavşan köçek Kaptanzade Ali Rıza Bey Kaptanzade Ali Rıza Bey? J. Hanım Nihavend Aksak Do Diyez Bolahenk-Süpürde Mabeyni Beyaz gerdan Anonim Anonim Şamram Hanım Rast Aksak Re Diyez Davut-Bolahenk Mabeyni Falcı çingene (Düet) Anonim Anonim Peruz Hanım/Şamram Hanım Hicaz Aksak Re Diyez Bolahenk-Süpürde Mabeyni Ah ölüyorum efendim Şamram? Şamram? Şamram Hanım Hicazkar Aksak Si Müstahzen 257

PG 268-270

Versiyon farklılıklarına bir diğer örnek de Horoz Kanto dur. DCD de bulunan ve şekil 3.21 de gösterilen Horoz Kanto ile KCD de bulunan ve şekil 3.22 de gösterilen Horoz Kanto (Bu Senenin Hanımları) aynı eserin farklı tarihlerdeki kayıtlarıdır. İki eserin melodisi aynı kalmış, güfte ufak bir değişime uğramıştır, ikisi de rast makamındadır. Şekil 3.21 de gösterilen eser Hanende İbrahim Efendi tarafından icra edilmiş, trompet, trombon, flüt çalgıları kullanılmıştır. Şekil 3.22 de gösterilen eseri ise Makbule Enver Hanım icra etmiş, ud ve keman çalgıları kullanılmıştır. Şekil 3.23 ve şekil 3.24 te gösterilen hicaz makamından iki ayrı Horoz Kanto daha bulunmaktadır. Makam ve güfte açısından diğer iki eserden farklılık gösteren bu notaların varlığı, horoz temalı bir çok kanto versiyonu olduğunu göstermektedir. DCD de bulunan Şamram ve Peruz hanımların keman ve cümbüş eşliğinde icra ettikleri 1906 tarihli kayıttaki Lari Liralar kantosu şekil 3.13 te gösterilmektedir. Yine DCD de bulunan Kadri Şençalar ve Bayan Şükran ın keman, cümbüş ve piyano eşliğinde icra ettikleri tarihli kayıttaki Otuzaltı Modeli kantosu şekil 3.15 te gösterilmektedir. Bu iki eser melodi, güfte, makam, usül bakımından birbirinden tamamen farklıdır ancak konu edilen ana fikir, karşılıklı söyleyişler, son kıtada uzlaşmayı temsil eden güfte kullanımı bakımından benzerlik göstermektedir, besteci Kadri Şençalar bir zamanların Lari Liralar kantosuna öykünerek yeni bir eser bestelemiştir. Bir başka örnek de Leblebici kantosunda karşımıza çıkmaktadır. DCD de ve KCD de farklı icracılar tarafından seslendirilmiş Leblebici kantolarının yanısıra şekil 3.9 da gösterilen Leblebici kantosu farklı bir versiyon olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu notada kantonun piyano partisi ile birlikte çok sesli olarak yeniden düzenlendiği görülmektedir, bu versiyonda uşşaklı bölümler bulunmamakta, segah perdesi yerine naturel si perdesi kullanılmaktadır, ayrıca şekil 3.5 te gösterilen notada bulunan kadınların söylediği bölümlerde usül değişimi kullanımı bu piyanolu versiyonda bulunmamaktadır, eserin tamamı 4/4 lük sofyan usülündedir. 52 Şekil 3.16 da gösterilen bu eserin eski transkripsiyonunda şöyle bir not yer almaktadır: Bu eser 16/8/1936 tarihinde İzmirli Şükran tarafından odeon plaklarına okundu. 264

Çizelge 4. 3: İncelenen eserlerin kayıt edildikleri dönemler. Cumhuriyet Öncesi Ölsün mü Dersin Ben Kalender Meşrebim Mavi Kordela Lari Liralar Yeni Çoban Kantosu Horoz Kanto Ceviz İçi Badem Beyaz Gerdan Falcı Çingene (Düet) Ah Ölüyorum Efendim Cumhuriyet Sonrası Leblebici Kantosu (Bursalı Hamid) Otuzaltı Modeli Koşa Koşa Yana Yana Horoz Kanto (Bu Senenin Hanımları) Bar Çiçeği Bereli Kız Bakıyor Kadın Karşıyakalı Bir Balo Gecesi Dilenci Kantosu Kanamam Aldanamam Dilerim Sen Dahi Bir Zalime Meftun Olasın Bayan Bana Bak Kara Kız Gitti Yarim Gitti Elden (Dondurmacı) Sarhoşum Ama Hiç Rakı İçmedim Bana Yan Gözle Baktı Tavşan Köçek Net Bilgi veya İpucu Olmayanlar Leblebici Kantosu (Hafız Aşir Efendi) Kavrulmuş Badem Şekeri İpucu DCD kitapçığında kayıt tarihi 1906 olarak verilmektedir. DCD kitapçığında Agopos Efendi' nin doğum tarihi 1868 olarak verilmektedir, plağın ses kalitesi de dikkate alınırsa cumhuriyet öncesi kayıt edildiği tahmin edilmektedir. Emekleme çağında olan gramofon ve plak şirketleri kayıtlar yapmak için Selanik' e de uğramışlar, bu kaydı orada gerçekleştirmişlerdir. Gramofon şirketlerinin gerçekleştirdiği ilk kayıtlardan olması itibariyle bu kantonun cumhuriyet öncesi gerçekleştirildiği tahmin edilmektedir. Rum ve Ermeniler kanto sahnelerinde daha yoğun olarak görülmüşlerdir ancak bu örnekte olduğu gibi kantoya ilgi duyan Musevi okuyucalara da zaman zaman rast gelinmiştir. Peruz ve Şamram Hanım veya 1906 yılında Disc Pour Zonophone firması için 10 kadar plak yapmışlardır. Bunların dışında başka plakları bulunmamaktadır. Bu kanto da Peruz ve Şamram Hanımların gerçekleştirdikleri 1906 tarihli plaklardandır yılında ticari olarak yayılanan ilk plaklarda şarkı, gazel, semai, türkü gibi türlerin yanı sıra pek çok kanto kayıtlıdır. Altın çağını yaşamakta olan kanto, bütün sanatçıların hatta gazelhan da repertuarına girmiştir. Hanende İbrahim Efendi de bu dönemde plaklara kanto okumuştur. Hanende İbrahim Efendi' nin gerçekleştirdiği kayıtlardandır. KCD kartonetinde D. P. Zonophone firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi olarak verilmektedir. KCD kartonetinde D. P. Zonophone firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi olarak verilmektedir. KCD kartonetinde D. P. Zonophone firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi olarak verilmektedir. KCD kartonetinde Columbia firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi olarak verilmektedir. Şekil 3.16' da gösterilen bu kantonun eski transkripsiyonunda kayıt tarihinin 1936 olduğu ifade edilmektedir. KCD kartonetinde bu kantoyu Zarife Hanım' ın yaşlılık günlerinde okuduğu ve kayıt tarihinin 195? olduğu ifade edilmektedir. KCD kartonetinde Columbia firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi olarak verilmektedir. Cumhuriyet sonrası yeni eğlence mekanları olan barlar bu kantoya konu edilmiştir. Cumhuriyet sonrasında toplumsal bir kimlik değişimi sürecinden geçen Osmanlı kadını kendisine daha önceden biçilmiş toplumsal değerleri değiştirmeye çalışmıştır. Bu kadın tipi de hicvedilerek kantolara konu olmuştur. Bu kantoda kadının bere takması hicvedilerek anlatılmıştır. Ayrıca kadınların sekreterlik yapmasını hicveden Daktilo gibi fantaziler de bestelenmiş ve başta Deniz Kızı Eftalya, Seyyan Hanım gibi solistler tarafından plağa okunmuştur. Sesini taş plak veren ilk Türk asıllı kadın sanatçı bu kantonun icracısı olan Fikriye Hanım' dır. Türk kadınları cumhuriyetten sonra seslerini taş plaklara vermişlerdir. Kanto cumhuriyet sonrasında taş plak malzemesi olarak yaşamıştır. Bu kanto da o dönemde İstanbul' dan başka kentlerin güzelleri için eser besteleme modasının bir ürünüdür. Cumhuriyet sonrasında düzenlenen balolar da yeni bir eğlence türü olarak bu kantoda aktarılmıştır. DCD kitapçığında Mildan Niyazi Bey' in cumhuriyet sonrası bestecisi olduğu ifade edilmiştir. Mildan Niyazi Bey bu eserine cumhuriyet sonrası bestecilerin bir kısmı gibi "fantezi" demeyi tercih etmemiş, eserine "kanto" ismini koymuştur. Dramalı Hasan yılları arasında kanto tarzında besteler yapan bestecilerin başta gelenlerinden biridir. Bu kanto da bestecinin "Kara Kız", "Bayan Bana Bak" besteleri gibi önde gelen eserlerindendir. KCD kartonetinde bu kantoyu Zarife Hanım' ın yaşlılık günlerinde okuduğu ve kayıt tarihinin 195? olduğu ifade edilmektedir. Columbia firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi KCD kartonetinde olarak verilmektedir. Columbia firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi KCD kartonetinde olarak verilmektedir. KCD kartonetinde Polydor firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi 194? olarak verilmektedir. Columbia firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi KCD kartonetinde olarak verilmektedir. Sahibinin Sesi firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi KCD kartonetinde olarak verilmektedir. Columbia firmasından çıkan bu plağın kayıt tarihi KCD kartonetinde 194? olarak verilmektedir. Hafız Aşir Efendi yılları arasında çeşitli plak şirketleri için 400 kadar kayıt gerçekleştirmiştir. Daha sonra kendi ismi ile bir firma kurmuş plaklarını bu şekilde yayınlamıştır. "Leblebici Kantosu" nun hangi kayıtlardan olduğuna dair bilgi bulunmamaktadır. DCD kitağçığında bu kantoya ait plağın resmi bulunmaktadır ve plak "Hafız Aşir Record" etiketlidir. Hafız Aşir' in 1920 sonrası kendi adıyla firma kurup kayıtlar yaptığı bilinmektedir, ancak bu kaydın cumhuriyet öncesinde veya sonrasında gerçekleştiğine dair bir bilgi bulunmamaktadır. 266

Cumhuriyet öncesi ve sonrası kayıt edilen eserlerin akordlarını gösteren çizelge 4.4 incelendiğinde cumhuriyet öncesi kayıt edilen eserlerin çoğunun ara seslerde karar ettiği tespit edilmiştir, cumhuriyet sonrası kayıtlarının çoğunluğu ise ara seslerde değil tam seslerde karar etmektedir. Kuralların olmayışı akordları da etkilemiştir, cumhuriyet öncesinde kayıtların akordlara çok da dikkat edilmeden gerçekleştirildiğini söylemek mümkündür. Çizelge 4. 4: Cumhriyet öncesi ve sonrasında kayıt edilen eserlerin akordları. Cumhuriyet Öncesi Ölsün mü Dersin Ben Kalender Meşrebim Mavi Kordela Lari Liralar Yeni Çoban Kantosu Horoz Kanto Ceviz İçi Badem Beyaz Gerdan Falcı Çingene (Düet) Ah Ölüyorum Efendim Cumhuriyet Sonrası Leblebici Kantosu (Bursalı Hamid) Otuzaltı Modeli Koşa Koşa Yana Yana Horoz Kanto (Bu Senenin Hanımları) Bar Çiçeği Bereli Kız Bakıyor Kadın Karşıyakalı Bir Balo Gecesi Dilenci Kantosu Kanamam Aldanamam Dilerim Sen Dahi Bir Zalime Meftun Olasın Bayan Bana Bak Kara Kız Gitti Yarim Gitti Elden (Dondurmacı) Sarhoşum Ama Hiç Rakı İçmedim Bana Yan Gözle Baktı Tavşan Köçek Net Bilgi veya İpucu Olmayanlar Leblebici Kantosu (Hafız Aşir Efendi) Kavrulmuş Badem Şekeri Akord Davut-Bolahenk Mabeyni Mansur-Şah Mabeyni Davut Kız neyi-mansur Mabeyni Davut-Bolahenk Mabeyni Kız neyi Kız neyi Davut-Bolahenk Mabeyni Bolahenk-Süpürde Mabeyni Müstahzen Bolahenk-Süpürde Mabeyni Bolahenk Yıldız Süpürde Kız neyi Süpürde Bolahenk Bolahenk-Süpürde Mabeyni Bolahenk Bolahenk-Süpürde Mabeyni Bolahenk Mansur Bolahenk Bolahenk Süpürde Süpürde Süpürde Bolahenk-Süpürde Mabeyni Bolahenk-Süpürde Mabeyni Kız neyi 267

Peruz ile Şamram Hanım 1904, 1905 ve 1906 yıllarında Disc Pour Zonophone firması için 10 kadar plak yapmışlardır. Bu plakların büyük bir kısmı Şamram Hanım ın tek başına okuduklarıdır. Peruz ve Şamram Hanım düet olarak Lari Liralar, Yeni Çoban kantosu, Falcı Çingene eserlerini okumuşlardır. Peruz ve Şamram Hanımların bu kayıtlarında, icraya ifadeli anlatım ve teatral özellik katmak için metronom ve usül değişimlerinden yararlanıldığı tespit edilmiştir. Yine şekil 3.1 de gösterilen Ölsün mü Dersin kantosunda da icraya teatral özellik katmak için metronom değişikliğinden yararlanılmıştır. Şekil 3.13 te gösterilen Lari Liralar ve şekil 3.17 de gösterilen Yeni Çoban kantosu eserleri düet olarak icra edilmiştir. Lari Liralar da erkeği Şamram Hanım, kadını Peruz Hanım icra etmiştir, Yeni Çoban Kantosu nda ise erkeği Peruz Hanım, kadını Şamram Hanım icra etmiştir. Bu eserlerde icraya teatral özellik katmak için usül değişimleri kullanılmıştır, kadının söylediği bölümlerle, erkeğin söylediği bölümler farklı usüllerdedir. Şekil 3.5 te gösterilen Hafız Aşir Efendi nin seslendirdiği Leblebici kantosunda aynı şekilde kadın ve erkeğin söylediği bölümlerde farklı usüller kullanılmıştır. Cumhuriyet sonrasında kayıt edilen eserlerin bazılarında icraya teatral özellik katmak amacıyla yeni yöntemler kulanıldığı tespit edilmiştir. Şekil 3.15 te gösterilen Otuzaltı Modeli kantosunun başlangıcında müziğin başlamasından önce kantonun icracıları olan Bayan Şükran ve Kadri Şençalar ın karşılıklı konuşmasını içeren küçük bir mizansen yer almaktadır. Bu çalışmada kanto icracılarının ses kullanım özelliklerine dair portamento ve resitatif söyleyişler tespit edilmiştir. Resitatif söyleyişler esere ifade katmak amacıyla konuşur gibi icra etme şeklidir. İncelenen eserlerde tamamen resitatif söylenmiş, yarı melodik yarı resitatif söylenmiş, haykırma ve nara atmayla karışık resitatif söylenmiş bölümler olduğu tespit edilmiştir. Şekil 3.1 de gösterilen Ölsün mü Dersin ve şekil 3.13 te gösterilen Lari Liralar kantosu resitatif söyleyişler e örnek verilebilir. Kanto icra eden kadınların ses kullanım biçimlerinde karşımıza sıklıkla çıkan özelliklerden biri de portamento dur. Bir notadan diğerine aradaki notaları hızlıca duyurarak ve göğüs sesinden kafa sesine geçişle birlikte yapılan bu kaydırma, özellikle pestten tize doğru olan atlamalı seslerde görülmektedir. İcracı, ses verdiği kelimeye portamento yaparak ifadeli bir anlatım kazandırmaktadır. Bu şekilde olan ses kullanımları kanto denilince bu türe özgü alkımıza ilk gelen özelliklerdendir. 268

SOURCE:  İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TAŞ PLAK KAYITLARINDAKİ KANTO ÖRNEKLERİNİN MÜZİKAL ANALİZİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Özge ŞEN ( ) Türk Müziği Anasanat Dalı Türk Müziği Programı Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Sinem ÖZDEMİR ARALIK 2013